Geiriau gan Rhiannon Jones.

Gan fod Dydd Santes Dwynwen newydd ein pasio ni ar y 25ain o Ionawr, maeÔÇÖn si┼Ár bod llawer ohonom ni eisiau gwella ein dealltwriaeth o chwedlau Cymru ac ail-edrych ar rai oÔÇÖr goreuon (Os nad ÔÇÿych chi eisiau gwybod diweddglo rhai oÔÇÖr chwedlau, nawr ywÔÇÖr amser i edrych i ffwrdd!).  

Falle eich bod chi hefyd yn gyfarwydd gydaÔÇÖr gair ÔÇÿMabinogionÔÇÖ, mae hwn yn derm i ddisgrifio casgliad o chwedlau brodorol Cymraeg. MaeÔÇÖr casgliad yn cynnwys 11 chwedl i gyd. Mewn gwirionedd, maeÔÇÖn debygol y dechreuodd y gair ÔÇÿMabinogionÔÇÖ fel gwall yn wreiddiol, a gafodd ei ysgrifennu yn hytrach naÔÇÖr gair ÔÇÿMabinogiÔÇÖ. 

Cyn i chwedlauÔÇÖr Mabinogi gael eu cofnodi mewn llawysgrifau, roedden nhwÔÇÖn cael eu hadrodd o berson i berson (oÔÇÖr cof!) er mwyn eu cadw nhwÔÇÖn fyw. Rydyn niÔÇÖn lwcus iawn fod y chwedlau yn parhau hyd heddiw, gan fod rhannau oÔÇÖr ysgrifau gwreiddiol yn dyddio yn ├┤l at 1250. Hefyd, mae yna Bedair Cainc i’r Mabinogi ac er eu bod yn sefyll ar wah├ón, mae yna gysylltiadau rhwng y chwedlau hyn. Credai rhai bod chwedlauÔÇÖr Mabinogi yn debyg i gwlwm Celtaidd oherwydd maeÔÇÖr ddau yn syml ar yr un llaw, ac ar y llaw arall maent yn llawn manylion crefftus.  

Rhan oÔÇÖr hyn sydd yn gwneud chwedlau’r Mabinogi mor gofiadwy ywÔÇÖr ffaith eu bod nhwÔÇÖn llawn cymeriadau ffantastig yn debyg i Bendigeidfran y cawr a Gwydion y Dewin, yn ogystal ├ó dreigiau a gwrachod. MaeÔÇÖr byd yn un hudol a hynafol, ond maeÔÇÖr byd hefyd yn cyfateb yn ddaearyddol gyda thirwedd Cymru. Er bod y straeon wedi eu gosod mewn byd syÔÇÖn wahanol iawn i ein byd ni heddiw, mae hi dal yn hawdd i ni uniaethu gyda nhw. MaeÔÇÖr chwedlau yn trafod testunau megis serch, barusrwydd, tegwch, problemau cyfathrebu ac adeiladu perthnasau ÔÇô hynny yw, rhai oÔÇÖr pethau y rydyn niÔÇÖn aml yn eu hwynebu neuÔÇÖn eu profi fel bodau dynol.  

MaeÔÇÖn deg i ddweud fod y chwedlau yn amrywiol ac yn rhyfeddol iawn. Mae chwedl Lludd a Llefelys, er enghraifft, yn stori am ddau frawd a oedd hefyd yn ddau frenin. Roedd un yn frenin Ynys Prydain aÔÇÖr llall yn frenin Ffrainc. Roedd problemau yn poeni Lludd, gan gynnwys sgrech annaearol a oedd yn gwneud yr ynys yn ddi-ffrwyth. Llwyddodd Lludd i ddatrys y broblem ond er mwyn gwneud hynny roedd rhaid iddo garcharuÔÇÖr ddwy ddraig a oedd yn sgrechian, mewn twll!  Mae Breuddwyd Rhonabwy hefyd yn sefyll allan i mi fel un oÔÇÖr chwedlau mwyaf rhyfeddol (a rhyfedd!). Yn fras, cwympodd Rhonabwy i gysgu a breuddwydiodd yn drwm am wyddbwyll. Fodd bynnag, pan ddihunodd Rhonabwy, sylweddolodd iddo gysgu am dri diwrnod a hanner. 

Byswn yn dadlau fod llawer o negeseuon chwedlauÔÇÖr Mabinogi yn dal i fod yn berthnasol iawn heddiw. Er enghraifft, mewn un o straeon mwy adnabyddus y Mabinogi, yn y Bedwaredd Gainc, mae llawer o negeseuon o amgylch bod yn arwynebol. Cafodd Blodeuwedd ei chreu o flodau gan y dewin Gwydion er mwyn bod y wraig berffaith i Lleu Llaw Gyffes. Er prydferthwch Blodeuwedd, doedd hi ddim yn caru Lleu a chyn hir syrthiodd hi mewn cariad gyda dyn arall oÔÇÖr enw Gronw Pebr. Penderfynodd Blodeuwedd a Gronw Pebr ceisio lladd Lleu Llaw Gyffes er mwyn gallu priodi ei gilydd.   

Yn ffodus, cafodd Lleu Llaw Gyffes ei achub ar y funud olaf. Llwyddodd Gwydion i ddal Blodeuwedd, a phenderfynodd ei chosbi hi wrth ei throi hiÔÇÖn dylluan. Sicrhaodd na fyddai hiÔÇÖn dangos ei wyneb yng ngolauÔÇÖr dydd eto. Ar ben hynny, o ganlyniad i bwerau Gwydion, byddaiÔÇÖr adar eraill yn ei chas├íu hi. Doedd prydferthwch arwynebol Blodeuwedd ddim ganddi hi ragor a buasai rhai yn dweud i hylltra ei phersonoliaeth hun amlygu ei hun yn ffisegol erbyn diwedd y chwedl. 

Boed y tywyll, yr hudol, y buddugoliaethus neuÔÇÖr rhyfedd; dw i’n si┼Ár y gallech uniaethu gydag o leiaf un oÔÇÖr 11 chwedl ddychmygus yn y Mabinogi. Felly, gall nawr fod yr amser perffaith i ail-edrych arnynt neu i edrych arnyn nhw am y tro cyntaf, er mwyn dod o hyd i’ch hoff chwedl chi.